در دادسرا حضور متهم برای تفهیم اتهام و دفاع از خودش ضروری است اما عدم حضور او مانع از تعقیب و انجام تحقیقات نیست و بازپرس یا دادیار موظفند با رعایت اصل بی‌طرفی دلایل له یا علیه او را جمع‌ آوری و نسبت به او تصمیم نهایی بگیرندکه آرای غیابی نامیده میشود که در این مقاله به آن و نحوه اعتراض به آرای عیابی می پردازیم

–  حكم حضوری و غیابی

در قضاوت اصل شنیدن اظهارات طرفین و سپس صدور حكم می باشد . حضور طرفین در جلسه دادگاه و استماع اظهارات شفاهی آنان و حتی بحث و مناظره اصحاب دعوا ، به قاضی برای كشف حقیقت و رسیدن به واقع كمك شایانی مىكند . از این رو ، تا آنجا كه مقدور باشد  باید بر اصل مذكور پافشاری شود . اما در بسیاری از موارد اطلاق این اصل موجب تعطیل شدن خود قضاوت می شود. یعنی اگر ما معتقد باشیم كه باید به دقت اظهارات و صحبتهای طرفین را بشنویم و سپس رای صادر كنیم ؛ نتیجه آن این می شود كه اگر خوانده نخواست به دادگاه بیاید ، قاضی دادگاه نتواند حتی با شنیدن اظهارات خواهان حكم صادر كند . بنابراین اصل شنیدن اظهارات طرفین اصلی مطلق نیست[1] ، و جاهایی كه قانونگذار و شرع مقدس تجویز كرده است ، مشروط بر اینكه خوانده برای رسیدگی دعوت شده باشد ، دادگاه باید بتواند فصل خصومت كند .

به موضوع حكم حضوری و غیابی اختصاص یافته است . به موجب ماده 303 این قانون ، حكم دادگاه حضوری است مگر این كه خوانده یا

 وكیل یا قائم مقام یا نماینده قانونی وی در هیچ یک از جلسات دادگاه حاضر نشده و به طور كتبی نیز دفاع ننموده باشد و یا اخطاریه ابلاغ واقعی نشده باشد .

همانطور كه ملاحظه مىشود ، در ماده 303  از كلمه حكم استفاده شده است . زیرا فقط حكم دادگاه میتواند غیابی باشد و هیچ قراری وصف غیابی پیدا نمیكند . بنابر این قرار دادگاه همیشه حضوری است . علت این امر به خاطر آن است كه غیابی بودن حكم همیشه بستگی به وضعیت خوانده دارد و نسبت به خواهان همیشه حضوری است ، در حالی كه قرارها معمولاً علیه خواهان صادر میشوند . لذا وضعیت خوانده در نوع آن تاثیری ندارد .

الف – ملاكهای غیابی بودن حكم  : به موجب ماده 303 ق . آ . د . م . ، در صورت جمع بودن سه شرط ، حكم دادگاه غیابی خواهد بود:

اولاً ؛ خوانده در هیچ یک از جلسات دادگاه حاضر نشده باشد .

ثانیاً ؛ خوانده به هیچ وجه دفاع كتبی نكرده باشد .

ثالثاً ، اخطاریه دادگاه به خوانده بطور واقعی ابلاغ نشده باشد .

بنابراین ، در صورت حضور خوانده در یكی از جلسات دادگاه یا ارسال حتی یک لایحه یا در صورت واقعی بودن ابلاغ ، حتی اگر خوانده در هیچ یک از جلسات دادگاه حاضر نشده باشد و لایحه هم نفرستاده باشد ، موجب حضوری بودن حكم خواهد شد . با توجه به این شرایط ،  قاضی پرونده در زمان صدور رای باید توجه كند در صورت جمع بودن هر سه شرط حكم غیابی صادر كند . در صورت وقوع اشتباه از سوی قاضی دادگاه ، خواهان باید این نكته را به دادگاه یادآوری كند تا با اعتراض خوانده به عنوان واخواهی موجب اطاله دادرسی فراهم نشود و در زمان اجرای حكم با مشكل مواجه نگردد .

در یک مورد ، ابلاغ واقعی اخطاریه مانع اعتراض به رأی نخواهد بود ، بلكه عدم حضور خوانده در هیچ یک از مراحل دادرسی و عدم ارسال لایحه دفاعیه یا اعتراضیه ، سبب میشود كه محكوم علیه حق داشته باشد نسبت به رأی صادره در همان دادگاه  اعتراض نماید . این مورد در ماده 364 ق . آ . د . پیش بینی شده و مربوط به دادگاه تجدید نظر است . به موجب این ماده ،  در مواردی كه رای دادگاه تجدید نظر مبنی بر محكومیت خوانده باشد و خوانده یا وكیل او در هیچیک از مراحل دادرسی حاضر نبوده و لایحه دفاعیه و یا اعتراضیه ای هم نداده باشند رای دادگاه تجدید نظر ظرف مدت بیست روز پس از ابلاغ واقعی به محكوم علیه یا وكیل او قابل اعتراض و رسیدگی در همان دادگاه تجدید نظر می باشد ، رای صادره قطعی است .